Waran szmaragdowozielony bawiący się liściem
Gdy mowa o inteligencji zwierząt, zwykle na myśl przychodzą małpy (w tym człekokształtne), delfiny czy ptaki krukowate. Ssaki i ptaki są też najczęściej poddawane badaniom naukowym dotyczącym procesów poznawczych, uczenia się czy rozwiązywania problemów. Inne grupy kręgowców, w tym gady, traktowane są trochę po macoszemu. Jednak i one mogą zadziwić. Tak jest z waranami, które są czasem nazywane małpami wśród jaszczurek.*
Warany
Warany to grupa 83 gatunków jaszczurek, która obejmuje te największe – warany z komodo. W środowisku naturalnym warany można spotkać w Afryce, Azji, Australii i Oceanii. W Polsce można je często zobaczyć w zoo, a czasami są też hodowane w domach.
Warany są aktywne i mają bardzo szybki i wydajny energetycznie metabolizm, pozwalający im szybko się poruszać nawet przez dłuższy czas. Większość jest aktywnymi drapieżcami (z wyjątkiem trzech gatunków owocożernych). Wzrok i węch to ich najważniejsze zmysły. Jak na jaszczurki warany mają duży mózg.
Różne gatunki mieszkają w różnych środowiskach i mogą różnić się zdolnościami poznawczymi. Testy czy obserwacje opisane poniżej często przeprowadzane były na jednym gatunku, ale pewnie w wielu przypadkach wyniki można uogólnić.
Warany są uważane za zwierzęta ciekawskie i spostrzegawcze. Wydaje się, że mogą rozpoznawać różnych opiekunów w zoo, a nawet liczyć do sześciu. Jak praktycznie wszystkie zwierzęta, warany uczą się łączyć różne bodźce środowiskowe z zagrożeniami czy nagrodą. Mogą się na przykład nauczyć, że niektóre gatunki ropuch są niejadalne albo że jedzenie można dostać po dotknięciu białego, ale nie czarnego, przedmiotu. Można je także wytrenować, by podążały za celem.
Rozwiązywanie łamigłówek
Kilka urodzonych w niewoli osobników z czterech gatunków waranów poddano testowi otwierania pudełek. W przezroczystej tubie z drzwiczkami zamknięto jedzenie i testowano, czy warany będą potrafiły się do niego dostać. Pierwsze próby nie zawsze były skuteczne, ale po paru podejściach wszystkim waranom się udało. Z czasem jaszczurki były szybsze w dostawaniu się do jedzenia, co wskazuje, że nauczyły się skutecznie sobie radzić z zadaniem.
Warania pamięć
Warany mają też dobrą pamięć. Zwierzęta, które nauczyły się dostawać do pudełka z jedzeniem, po 20 miesiącach przerwy ciągle pamiętały, jak to zrobić. Większość już przy pierwszym lub drugim kontakcie po przerwie potrafiła dostać się do jedzenia tak samo szybko jak przy ostatnich próbach wcześniejszych sesji.
W naturalnym środowisku pamięć jest jeszcze ważniejsza. Na przykład samce waranów pustynnych potrafią zapamiętać położenie samicy i powrócić do tego samego miejsca następnego dnia, podróżując nawet kilkaset metrów. Potrafią też co roku przebyć parę kilometrów z terytoriów, na których żerują przez większość roku, do miejsc, w których zimują.
Waranie mapy
Warany potrafią zapamiętać, gdzie są samice czy miejsca noclegowe, ale to nie znaczy, że nauczyły się drogi na pamięć. Raczej tworzą mentalną mapę terenu i potrafią zapamiętać ważne lokacje w kontekście różnych punktów orientacyjnych i innych znanych sobie miejsc. Gdy wracają do jakiegoś miejsca, często używają różnych, ale zwykle bezpośrednich tras.
Jeden z waranów pustynnych, który został po badaniach wypuszczony na wolność w odległości 2 km od swojego terytorium, najpierw zaczął zataczać coraz większe kręgi od miejsca wypuszczenia. Takie zachowanie jest bardzo podobne do tego, jak zachowują się doświadczone w nawigacji osoby w nieznanym dla siebie terenie. Gdy waran znalazł się w pewnym momencie na wzniesieniu, nagle zmienił kierunek i podążył bezpośrednio w kierunku „domu”, co sugeruje rozpoznanie jakiegoś znanego sobie miejsca w oddali.
Warania zabawa
Wydaje się także, że warany potrafią się bawić. Zaobserwowano, że niektóre osobniki w zoo zrywają liście, biorą je do swojego schronienia albo na ulubioną gałąź i tam rozrywają na strzępy, używając pyska i przednich łap lub przez energiczne pocieranie o kamień czy drzewo. Gdy liść jest już w kawałkach, nie jedzą go, ale idą po następny i mogą bawić się dalej. Gdy kawałek niechcący im spadnie, szybko biegną na dół, by go podnieść i wrócić do przerwanej czynności. Takie zachowania przypomina sposób, w jaki warany obchodzą się ze swoją zdobyczą, jednak zwierzęta te nie jedzą roślin, a zachowania powtarzają się w różnych porach dnia, także gdy są najedzone. Żerowanie nie jest zatem ich celem, dodatkowo wykonują te czynności dobrowolnie, wielokrotnie i nie wydają się zestresowane, co łącznie wskazuje na zabawę.
Ale nie tylko w niewoli warany zachowują się tak, jakby się bawiły. Warana żółtawego zaobserwowano pływającego w jeziorze parę razy tam i z powrotem w pozycji pionowej z przerwami na odpoczynek (unoszenie się bez ruchu na powierzchni). Dla obserwatorów to zachowanie wyglądało na zabawę.
To tylko przykłady zdolności poznawczych waranów, bo tak naprawdę ciągle wiemy o nich niewiele. Jedno jest jasne: w niewoli – czy to w zoo czy w domu – jaszczurki te powinny mieć zapewnioną odpowiednią stymulację.
* Tak dokładnie to w literaturze naukowej spotkałam się z nazwaniem waranów „primates of the squamate world”, co można przetłumaczyć na „naczelne wśród łuskonośnych” (węży i jaszczurek).
Zdjęcie z artykułu “Play behaviour by captive tree monitors, Varanus macraei and Varanus prasinus“.